Học thuyết Ngũ Hành

Ngày đăng: 27/05/2025

19 Lượt xem

0 Đánh giá

Học thuyết ngũ hành cho rằng mọi sự vật, hiện tượng trong thế giới tự nhiên đều có thể quy về 5 yếu tố cơ bản là Mộc, Hỏa, Thổ, Kim, Thủy. Giữa các yếu tố này luôn tồn tại mối quan hệ tương sinh, tương khắc, chuyển hóa lẫn nhau, tạo nên sự cân bằng, hài hòa của vạn vật. Thuyết ngũ hành bao gồm các quy luật , mối quan hệ tương sinh, tương khắc, phản sinh, phản khắc. Tất cả các yếu tố này đều tồn tại song hành, dựa trên sự tương tác qua lại lẫn nhau, không thể phủ nhận, tách rời yếu tố nào.

Ngũ hành là gì?

Người xưa thấy có 5 loại vật chất chính: kim, mộc, thủy, hỏa, thổ và đem các hiện tượng trong thiên nhiên vào trong cơ thể con người và xếp theo 5 loại vật chất trên gọi là ngũ hành. Ngũ hành còn có ý nghĩa nữa là sự vận động, chuyển hóa các vật chất trong thiên nhiên và của tạng phủ trong cơ thể.

Ngũ hành bao gồm 5 yếu tố cơ bản của vũ trụ theo quan niệm thời cổ đại (Mộc, Hỏa, Thổ, Kim, Thủy) thể hiện 5 dạng vận động và biến đổi của vật chất. Mỗi yếu tố được gọi chung là “hành” và nó tương tác, ảnh hưởng lẫn nhau theo những quy luật nhất định.

Sự quy nạp của Ngũ Hành trong thiên nhiên và trong cơ thể Con Người

STT	Ngũ hành	Mộc	Hỏa	Thổ	Kim	Thủy
1	Ngũ tạng	Can	Tâm	Tỳ	Phế	Thận
2	Ngũ phủ	Đởm	Tiểu trường	Vị	Đại trường	Bàng quang
3	Ngũ thể	Cân	Mạch	Nhục	Da lông	Xương tủy
4	Ngũ quan	Mắt	Lưỡi	Miệng	Mũi	Tai
5	Ngũ chí	Giận	Mừng	Lo	Buồn	Sợ
6	Ngũ chất	Gỗ	Lửa	Đất	Kim loại	Nước
7	Ngũ sắc	Xanh	Đỏ	Vàng	Trắng	Đen
8	Ngũ vị	Chua	Đắng	Ngọt	Cay	Mặn
9	Ngũ thời	Xuân	Hạ	Cuối hạ	Thu	Đông
10	Ngũ phương	Đông	Nam	Trung ương	Tây	Bắc

Trong điều kiện bình thường (sinh lý): Vật chất trong thiên nhiên và các loại hoạt động của cơ thể liên quan mật thiết với nhau, thúc đẩy nhau để vận động không ngừng bằng cách tương sinh (hành nọ sịnh hành kia, tạng nọ sinh tạng kia) hoặc chế ước lẫn nhau để giữ được thế quân bình bằng cách tương khắc (hành này hoặc tạng này chế ước hành hoặc tạng kia)

Mỗi hành có những đặc tính riêng và mang tên của một loại vật chất điển hình, cụ thể:
- Mộc: Tượng trưng cho cây cối, thực vật, sự sinh sôi và phát triển.
- Hỏa: Đại diện cho lửa, sức nóng, nhiệt lượng và quá trình đốt cháy.
- Thổ: Thể hiện đất, sự ổn định, vững chắc và mang tính nền tảng.
- Kim: Tượng trưng cho kim loại, sự rắn chắc, sức bền và tính dẻo dai.
- Thủy: Đại diện cho nước, sự thấm ướt, mềm dẻo và tính thích ứng.

Ngũ hành: Đặc tính và các mối liên hệ

Học thuyết Ngũ hành bao gồm năm yếu tố cơ bản, mỗi yếu tố mang những đặc tính và mối liên hệ riêng biệt:
- Mộc: Tượng trưng cho sự sinh trưởng, phát triển, sức sống, mùa xuân, phương Đông, màu xanh lá cây, vị chua, tương ứng với tạng Can (gan), phủ Đởm (túi mật), mắt và cảm xúc giận dữ.
- Hỏa: Tượng trưng cho sự bốc lên, nhiệt năng, tiến triển, mùa hạ, phương Nam, màu đỏ, vị đắng, tương ứng với tạng Tâm (tim), phủ Tiểu trường (ruột non), lưỡi và cảm xúc vui mừng.
- Thổ: Tượng trưng cho sự nuôi dưỡng, ổn định, hóa sinh, cuối hạ/giao mùa, trung ương, màu vàng, vị ngọt, tương ứng với tạng Tỳ (lá lách), phủ Vị (dạ dày), miệng và cảm xúc lo nghĩ.
- Kim: Tượng trưng cho sự thu liễm, co cứng, lắng đọng, mùa thu, phương Tây, màu trắng, vị cay, tương ứng với tạng Phế (phổi), phủ Đại trường (ruột già), mũi và cảm xúc buồn rầu.
- Thủy: Tượng trưng cho sự tàng trữ, mềm mại, đi xuống, mùa đông, phương Bắc, màu đen/xanh dương, vị mặn, tương ứng với tạng Thận (thận), phủ Bàng quang (bàng quang), tai và cảm xúc sợ hãi.

Các thuộc tính của Ngũ hành luôn tương tác, chuyển hóa lẫn nhau tạo nên sự cân bằng, hài hòa trong tự nhiên và đóng vai trò quan trọng trong việc lý giải các hiện tượng vật lý, sinh học cũng như ứng dụng trong y học cổ truyền.

Chu trình Tương sinh và Tương khắc:

Học thuyết Ngũ hành mô tả hai chu trình cơ bản chi phối mối quan hệ giữa các yếu tố:
- Chu trình Tương sinh: Đây là mối quan hệ nuôi dưỡng và thúc đẩy lẫn nhau theo một trình tự nhất định: Mộc sinh Hỏa, Hỏa sinh Thổ, Thổ sinh Kim, Kim sinh Thủy, Thủy sinh Mộc. Mối quan hệ này thường được mô tả bằng phép ẩn dụ về mối quan hệ “mẹ-con”.
- Chu trình Tương khắc: Đây là mối quan hệ ức chế và duy trì sự cân bằng giữa các yếu tố: Mộc khắc Thổ, Thổ khắc Thủy, Thủy khắc Hỏa, Hỏa khắc Kim, Kim khắc Mộc. Chu trình này đảm bảo không có yếu tố nào trở nên quá mạnh mẽ, phá vỡ sự hài hòa tổng thể. Ngoài ra, học thuyết còn đề cập đến các mối quan hệ khác như Tương thừa (khắc quá mạnh) và Tương vũ (bị khắc phản kháng), mô tả sự mất cân bằng trong mối quan hệ tương khắc.

Học thuyết Ngũ hành là một trong những nền tảng triết học cổ xưa nhằm lý giải sự tương tác và liên kết mật thiết giữa các sự vật, hiện tượng trong quá trình vận động, biến đổi không ngừng của vũ trụ.

Trong nền y học cổ truyền, học thuyết Ngũ hành đóng vai trò nền tảng, cùng với học thuyết Âm dương tạo thành hệ thống lý luận cốt lõi, định hướng mọi hoạt động trong việc nghiên cứu, chẩn đoán, điều trị bệnh.

Các thầy thuốc sử dụng học thuyết Ngũ hành để giải thích cơ chế hoạt động của cơ thể con người, sự tương tác giữa tạng phủ, kinh lạc, sự hình thành và phát triển của bệnh tật, từ đó đưa ra phương pháp điều trị phù hợp. Học thuyết Ngũ hành còn được áp dụng trong việc bào chế, sử dụng thuốc, phối hợp thảo dược nhằm tăng cường hiệu quả trị liệu và giảm thiểu tác dụng phụ.

Bảng quy loại ngũ hành trong cơ thể:

STT	Tạng	Phủ	Khiếu	Thể	Tính
Mộc	Can	Đởm	Mắt	Cân	Giận
Hỏa	Tâm	Tiểu trường	Lưỡi	Mạch	Mừng
Thổ	Tỳ	Vị	Miệng	Cơ	Lo
Kim	Phế	Đại trường	Mũi	Da, lông	Buồn
Thủy	Thận	Bàng quang	Tai	Xương	Sợ

Bảng quy loại ngũ hành ngoài tự nhiên

STT	Mùa	Khí	Màu	Vị	Luật	Hướng
Mộc	Xuân	Phong	Xanh	Chua	Sinh	Đông
Hỏa	Hạ	Nhiệt	Đỏ	Đắng	Trưởng	Nam
Thổ	Cuối ha	Thấp	Vàng	Ngọt	Hóa	Trung tân
Kim	Thu	Táo	Trắng	Cay	Thu liễm	Tây
Thủy	Đông	Hàn	Đen	Mặn	Tàng	Bắc

Bảng quy loại ngũ hành theo lục phủ

Ngũ hành	Đởm	Tiểu trường	Vị	Đại trường	Tam tiêu	Bàng quang
Mộc	Sinh trưởng, sơ tiết
Hỏa		Tiêu hóa
Thổ			Vận hóa
Kim				Thu liễm
Thủy					Bài tiết	Bài tiết

Bảng quy loại ngũ hành theo ngũ tạng:

Ngũ tạng	Mộc	Hỏa	Thổ	Kim	Thủy
Can	Can mộc
Tâm		Tâm hỏa
Tỳ			Tỳ thổ
Phế				Phế kim
Thận					Thận thủy

Khẩu quyết cần thuộc lòng: Khi xác định ngũ hành tương sinh, tương khắc cần ghi nhớ: Gần nhau tương sinh, cách nhau tương khắc.

Quy luật tương sinh thể hiện mối quan hệ hỗ trợ, nuôi dưỡng và thúc đẩy giữa các yếu tố.

Tương sinh trong Ngũ hành thể hiện mối quan hệ hỗ trợ, thúc đẩy sự phát triển và nuôi dưỡng lẫn nhau giữa các yếu tố. Hành sinh ra hành khác được gọi là “hành mẹ”, còn hành được sinh ra gọi là “hành con”. Cụ thể, Mộc sinh Hỏa (cây cối đốt cháy tạo ra lửa), Hỏa sinh Thổ (lửa đốt cháy tạo ra tro bụi), Thổ sinh Kim (khoáng sản, kim loại được hình thành trong lòng đất), Kim sinh Thủy (kim loại nung chảy thành chất lỏng), Thủy sinh Mộc (nước nuôi dưỡng cây cối). Như vậy, Mộc vừa là “mẹ” của Hỏa vừa là “con” của Thủy.

Sự tương sinh, tương khắc của Ngũ hành tạo nên một chu trình vận động không ngừng và mang tính quy luật, góp phần duy trì sự cân bằng, hài hòa trong tự nhiên và trong cơ thể con người.

Quy luật tương khắc trong Ngũ hành: Trong học thuyết Ngũ hành, sự tương khắc thể hiện mối quan hệ kiềm chế, chế ngự và cân bằng lẫn nhau giữa các yếu tố. Sự tương khắc giúp ngăn chặn sự phát triển quá mức của một yếu tố, đồng thời giúp duy trì trạng thái ổn định và hài hòa chung. Hành khắc hành kia gọi là “hành thắng”, hành bị khắc gọi là “hành bại”.

Cụ thể, các mối quan hệ tương khắc trong Ngũ hành được thể hiện như sau:
- Mộc khắc Thổ: Cây cối với rễ và thân có thể chọc thủng, phá vỡ đất đai.
- Thổ khắc Thủy: Đất có thể ngăn chặn, đắp đê chống lại dòng chảy của nước.
- Thủy khắc Hỏa: Nước có khả năng dập tắt lửa, làm giảm nhiệt và sự cháy.
- Hỏa khắc Kim: Lửa với nhiệt độ cao có thể làm chảy, biến dạng và phá hủy kim loại.
- Kim khắc Mộc: Các công cụ bằng kim loại như rìu, cưa, dao có thể chặt đổ, cắt xẻ cây cối.

Trong chu trình tương khắc này, mỗi hành có khả năng chế ngự và kiểm soát hành khác, tạo thành một vòng khép kín. Sự tương khắc giúp duy trì sự cân bằng động và ngăn chặn sự phát triển quá mức của bất kỳ yếu tố nào, đảm bảo cho sự ổn định và hài hòa trong thế giới tự nhiên cũng như trong cơ thể con người.

Ứng dụng của qui luật tương khắc trong y học cổ truyền giúp các thầy thuốc điều chỉnh, khống chế các yếu tố, tạng phủ tương ứng khi chúng mất cân bằng, từ đó đưa cơ thể về trạng thái hài hòa, khỏe mạnh. Việc hiểu rõ và vận dụng linh hoạt qui luật tương sinh, tương khắc của Ngũ hành là một phần quan trọng trong việc chẩn đoán và điều trị bệnh theo y học cổ truyền.

Qui luật tương thừa, tương vũ: Quy luật tương thừa tương vũ xảy ra khi yếu tố tương sinh, tương khắc bị rối loạn.

Khi sự tương sinh và tương khắc giữa các yếu tố trong Ngũ hành bị rối loạn, mất cân bằng, chúng sẽ chuyển thành trạng thái tương thừa hoặc tương vũ, gây ra những ảnh hưởng tiêu cực và dẫn đến bệnh tật.

Ngũ hành tương thừa: Tương thừa xảy ra khi một hành khắc quá mạnh, áp đảo hành bị khắc, làm cho hành bị khắc bị ngưng trệ, không thể hoạt động bình thường.

Ngũ hành tương vũ: Tương vũ là hiện tượng phản kháng, chống lại sự khắc chế. Khi hành khắc trở nên quá yếu, không đủ sức kiềm chế hành bị khắc, hành bị khắc sẽ phản kháng lại và gây bệnh cho hành khắc.

Việc hiểu rõ và vận dụng qui luật tương thừa, tương vũ trong Ngũ hành giúp các thầy thuốc y học cổ truyền chẩn đoán và điều trị bệnh một cách hiệu quả, đưa cơ thể về trạng thái cân bằng và hài hòa.

Tiếp theo, chúng ta sẽ khám phá cách thức ứng dụng học thuyết Ngũ hành trong y học cổ truyền. Từ việc vận dụng các qui luật của Ngũ hành vào chẩn đoán, điều trị bệnh, cho đến việc ứng dụng vào bào chế thuốc và tiết chế dinh dưỡng, chúng ta sẽ thấy được sự sâu sắc và tinh tế của y học cổ truyền trong việc kế thừa và phát triển học thuyết Ngũ hành.

Ứng dụng Ngũ hành trong Khám Bệnh

Trong y học cổ truyền, học thuyết Ngũ hành được vận dụng để khám và chẩn đoán bệnh thông qua việc quan sát, phân tích các triệu chứng và biểu hiện của cơ thể, dựa trên sự liên quan giữa các yếu tố trong Ngũ hành với các tạng phủ và cơ quan.

Dựa vào bảng phân loại Ngũ hành, các thầy thuốc có thể thu thập những dấu hiệu gợi ý như sau:
- Màu sắc da: Da xanh liên quan đến Can (Mộc) và huyết. Điều này gợi ý về các vấn đề liên quan đến gan và hệ tuần hoàn.
- Da sạm đen liên quan đến Thận (Thủy), gợi ý về các bệnh lý liên quan đến thận và hệ bài tiết.
- Da vàng liên quan đến Tỳ (Thổ), gợi ý về các rối loạn tiêu hóa và chuyển hóa.
- Da đỏ hồng liên quan đến Tâm (Hỏa) và nhiệt, gợi ý về các bệnh lý liên quan đến tim mạch và sự nhiễm nhiệt của cơ thể.

Bên cạnh đó, các trạng thái cảm xúc cũng có thể gợi ý về tình trạng của các tạng phủ tương ứng:
- Cáu gắt, dễ nổi nóng liên quan đến bệnh Can (Mộc)
- Vui mừng, cười nói thái quá liên quan đến bệnh Tâm (Hỏa)
- Giận dữ quá mức có thể tổn thương Can (Mộc)
- Vui mừng thái quá có thể gây hại cho Tâm (Hỏa)
- Buồn bã, sầu muộn quá độ ảnh hưởng đến Phế (Kim)
- Lo lắng, ưu tư quá nhiều tổn thương Tỳ (Thổ)
- Sợ hãi thái quá gây tổn thương cho Thận (Thủy)

Thông qua việc phân tích và kết nối các triệu chứng, biểu hiện với các yếu tố trong Ngũ hành, các thầy thuốc có thể xác định được tạng phủ và hệ thống nào đang gặp vấn đề, từ đó đưa ra chẩn đoán và hướng điều trị phù hợp. Việc khám bệnh dựa trên học thuyết Ngũ hành giúp có cái nhìn toàn diện và hệ thống về tình trạng sức khỏe của bệnh nhân, đồng thời phát hiện sự mất cân bằng và rối loạn chức năng của cơ thể.

Ứng dụng Ngũ hành trong Chẩn Đoán Bệnh

Trong y học cổ truyền, việc chẩn đoán bệnh dựa trên học thuyết Ngũ hành giúp xác định căn nguyên của bệnh một cách chính xác và toàn diện. Các triệu chứng bệnh có thể biểu hiện rõ ràng ở một tạng phủ cụ thể, nhưng nguyên nhân gây bệnh lại có thể xuất phát từ các tạng phủ khác có mối liên hệ với tạng phủ đó theo qui luật tương sinh, tương khắc.

Dựa vào mối quan hệ Ngũ hành, các thầy thuốc phân loại căn nguyên gây bệnh thành 5 loại tà:
- Chính tà: Nguyên nhân bệnh nằm ngay tại tạng phủ biểu hiện triệu chứng. Ví dụ, chứng mất ngủ do Tâm huyết hư hoặc Tâm hỏa vượng, nguyên nhân và biểu hiện đều liên quan trực tiếp đến Tâm.
- Hư tà: Nguyên nhân bệnh đến từ tạng phủ sinh ra tạng phủ đang có biểu hiện bệnh (tạng mẹ). Ví dụ, chứng đau đầu, chóng mặt do Can hỏa vượng, nhưng nguyên nhân sâu xa lại do Thận âm hư. Vì vậy, việc điều trị cần tập trung vào việc bổ Thận và bình Can.
- Thực tà: Nguyên nhân bệnh xuất phát từ tạng phủ được sinh ra bởi tạng phủ đang có biểu hiện bệnh (tạng con). Ví dụ, chứng khó thở với triệu chứng chính ở Phế, nhưng nếu nguyên nhân do phù nề thì lại liên quan đến Thận. Phương pháp điều trị cần tập trung vào việc tả Thận (lợi tiểu) và bình suyễn.
- Vi tà: Nguyên nhân bệnh đến từ tạng phủ khắc chế tạng phủ đang có biểu hiện bệnh. Ví dụ, chứng đau thượng vị (viêm loét dạ dày) do Can khí xâm phạm Vị. Phương pháp điều trị cần tập trung vào việc sơ Can và hòa Vị.
- Tặc tà: Nguyên nhân bệnh xuất phát từ tạng phủ bị khắc chế bởi tạng phủ đang có biểu hiện bệnh. Ví dụ, chứng phù do suy dinh dưỡng, Thận Thủy áp đảo ngược lại Tỳ gây ra phù. Phương pháp điều trị cần tập trung vào việc tả Thận và bổ Tỳ.

Việc vận dụng học thuyết Ngũ hành trong chẩn đoán bệnh giúp các thầy thuốc có cái nhìn đa chiều, hệ thống về căn nguyên và cơ chế hình thành bệnh. Từ đó, họ có thể đưa ra phương pháp điều trị phù hợp, không chỉ giải quyết triệu chứng bề mặt mà còn tác động sâu vào căn nguyên gốc rễ của bệnh, giúp khôi phục sự cân bằng và hài hòa trong cơ thể.

Ứng dụng Ngũ hành trong Điều Trị Bệnh

Trong y học cổ truyền, việc điều trị bệnh dựa trên học thuyết Ngũ hành tuân theo các nguyên tắc căn bản, tập trung vào việc tái lập sự cân bằng và hài hòa giữa các tạng phủ, dựa trên mối quan hệ tương sinh, tương khắc, tương thừa và tương vũ.

Nguyên tắc điều trị
- Dựa vào quan hệ tương sinh trong Ngũ hành, nguyên tắc điều trị được áp dụng như sau: “Con hư bổ mẹ, mẹ thực tả con”

Điều này có nghĩa là khi tạng phủ con (được sinh ra bởi tạng phủ mẹ) bị suy yếu, cần tập trung bổ sung, tăng cường chức năng của tạng phủ mẹ. Ngược lại, khi tạng phủ mẹ quá mạnh, gây ảnh hưởng đến tạng phủ con, cần phải giảm bớt, tả bớt tạng phủ mẹ.

Ví dụ: Trong trường hợp Phế hư (lao phổi, bệnh phổi mạn tính), phương pháp điều trị chính là bổ Tỳ, vì Tỳ (Thổ) là “mẹ” của Phế (Kim) theo quan hệ tương sinh trong Ngũ hành.

Dựa vào quan hệ tương thừa và tương vũ trong Ngũ hành, nguyên tắc điều trị được áp dụng như sau:
- Tương thừa: Khi bệnh do tạng phủ khắc chế quá mạnh gây ra tổn thương cho tạng phủ bị khắc chế (vi tà), cần phải vừa tả giảm tạng phủ khắc chế (vi tà), vừa nâng đỡ, tăng cường tạng phủ bị tổn thương.
- Tương vũ: Khi bệnh do tạng phủ bị khắc chế quá yếu, không thể kiềm chế được tạng phủ khắc chế mình, dẫn đến tình trạng tạng phủ bị khắc chế phản kháng lại (tặc tà), cần phải tả giảm tạng phủ đang phản kháng (tặc tà), đồng thời nâng đỡ, tăng cường tạng phủ bị tổn thương.

Ứng dụng trong Châm Cứu

Châm cứu là một phương pháp chữa bệnh cổ truyền sử dụng các huyệt đạo trên cơ thể để điều chỉnh luồng khí và cân bằng âm dương. Trong châm cứu, người ta phát hiện ra một loại huyệt đặc biệt gọi là “ngũ du”, có mặt trên cả kinh âm và kinh dương.

Mối quan hệ giữa các huyệt trong cùng một đường kinh được gọi là “tương sinh”, nghĩa là chúng hỗ trợ và nuôi dưỡng lẫn nhau. Trong khi đó, mối quan hệ giữa các huyệt trên kinh âm và kinh dương được gọi là “tương khắc”, tức là chúng kiểm soát và cân bằng nhau.

Tên của các huyệt ngũ du được đặt dựa trên ý nghĩa và chức năng của chúng trong quá trình lưu thông của kinh khí, tương tự như dòng nước chảy:
- Huyệt hợp: Nơi kinh khí đi vào cơ thể.
- Huyệt kinh: Nơi kinh khí đi qua và lưu thông.
- Huyệt du: Nơi kinh khí tập trung và dồn lại.
- Huyệt huỳnh: Nơi kinh khí chảy xiết và mạnh mẽ.
- Huyệt tỉnh: Nơi kinh khí đi ra khỏi cơ thể.

Kinh	Tỉnh	Huỳnh	Du	Kinh	Hợp
Dương	Kim	Thủy	Mộc	Hỏa	Thổ
Âm	Mộc	Hỏa	Thổ	Kim	Thủy

Khi sử dụng huyệt ngũ du để điều trị bệnh, người ta cũng thực hiện theo nguyên tắc hư bổ mẹ và thực tả con. Việc hiểu rõ về các huyệt ngũ du và mối quan hệ giữa chúng là rất quan trọng trong châm cứu, giúp điều chỉnh và cân bằng luồng khí trong cơ thể, từ đó mang lại hiệu quả chữa bệnh tốt nhất bạn có thể học được các kiến thức này trong khóa học châm cứu học các sách về châm cứu được phát hành bởi các nhà xuất bản uy tín.

Ứng dụng ngũ hành trong Xoa Bóp Bấm Huyệt

Nguyên tắc Ngũ hành có thể hướng dẫn các kỹ thuật bấm huyệt bằng cách tập trung vào các kinh mạch và huyệt đạo liên quan đến các yếu tố cụ thể để thúc đẩy dòng chảy của Khí và khôi phục sự cân bằng.

Việc sử dụng học thuyết Ngũ hành trong xoa bóp bấm huyệt cung cấp một phương thức tự chăm sóc dựa trên các nguyên tắc năng lượng tương tự như châm cứu, cho phép các cá nhân tham gia vào việc duy trì sức khỏe và giải quyết các sự mất cân bằng nhỏ thông qua các kỹ thuật đơn giản.

Ứng dụng Ngũ hành trong Bào Chế Thuốc

Trong y học cổ truyền, việc bào chế và sử dụng thuốc cũng dựa trên nguyên lý của học thuyết Ngũ hành. Các vị thuốc được phân loại và sử dụng dựa trên mối tương quan giữa màu sắc, vị của chúng với các tạng phủ và kinh lạc tương ứng trong Ngũ hành.

Nguyên tắc “Qui kinh” được áp dụng trong việc lựa chọn và sử dụng thuốc như sau:
- Vị ngọt và màu vàng có quan hệ với kinh Tỳ (Thổ)
- Vị mặn và màu đen có quan hệ với kinh Thận (Thủy)
- Vị cay và màu trắng có quan hệ với kinh Phế (Kim)
- Vị chua và màu xanh có quan hệ với kinh Can (Mộc)
- Vị đắng và màu đỏ có quan hệ với kinh Tâm (Hỏa)

Khi bào chế thuốc, để dẫn thuốc vào một kinh cụ thể, người ta thường sao tẩm vị thuốc chính với phụ dược có cùng vị tương ứng với kinh đó.
- Để đưa thuốc vào Tỳ, thường sao tẩm với mật ong hoặc đường (vị ngọt)
- Để dẫn thuốc vào Thận, thường sao tẩm với nước muối (vị mặn)
- Để dẫn thuốc vào Phế, thường dùng rượu hoặc nước gừng (vị cay)
- Để dẫn thuốc vào Can, thường sao tẩm với giấm (vị chua)
- Để dẫn thuốc vào Tâm, thường sao tẩm với nước mật đắng (vị đắng)

Ngoài ra, khi kết hợp các vị thuốc trong một bài thuốc, người ta cũng chú ý đến mối quan hệ tương sinh, tương khắc giữa các vị thuốc dựa trên nguyên lý Ngũ hành. Điều này giúp tăng cường tác dụng của bài thuốc, đồng thời giảm thiểu tác dụng phụ và sự đối kháng giữa các vị thuốc.

Việc vận dụng học thuyết Ngũ hành trong bào chế và sử dụng thuốc giúp các thầy thuốc tạo ra những bài thuốc có tác dụng điều trị tối ưu, phù hợp với từng chứng bệnh và thể trạng của bệnh nhân. Đồng thời, nó cũng thể hiện sự tinh tế và sâu sắc trong việc kế thừa, phát triển nền y học cổ truyền.

Ứng dụng Ngũ hành trong tiết chế Dinh Dưỡng

Trong y học cổ truyền, việc áp dụng học thuyết Ngũ hành vào tiết chế dinh dưỡng đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì sức khỏe và phòng ngừa bệnh tật. Nguyên tắc cơ bản là tránh sử dụng quá nhiều và kéo dài một loại thực phẩm có cùng vị và tính chất liên quan đến một tạng phủ cụ thể trong Ngũ hành.
- Sử dụng quá nhiều thực phẩm có vị ngọt sẽ gây hại cho Tỳ (Thổ)
- Ăn quá nhiều đồ mặn sẽ gây tổn thương Thận (Thủy)
- Dùng quá nhiều thực phẩm cay nóng sẽ ảnh hưởng xấu đến Phế (Kim)
- Tiêu thụ quá nhiều đồ đắng sẽ gây hại cho Tâm (Hỏa)
- Ăn quá nhiều thực phẩm chua sẽ tổn thương Can (Mộc)

Vì vậy, để duy trì sức khỏe, nên có chế độ ăn uống cân bằng, đa dạng và thay đổi thường xuyên các loại thực phẩm. Điều này giúp tránh sự quá tải và mất cân bằng của các tạng phủ do ảnh hưởng của thực phẩm.

Khi đã mắc bệnh, việc kiêng khem các thực phẩm có cùng vị và tính chất với tạng phủ bị bệnh cũng rất quan trọng. Ví dụ:
- Khi bị bệnh liên quan đến Thận, nên hạn chế ăn đồ mặn như muối, thực phẩm muối.
- Khi mắc bệnh về Phế, cần kiêng các thực phẩm cay nóng như tiêu, ớt, rượu.
- Khi gặp vấn đề về tiêu hóa (Tỳ), nên tránh ăn quá nhiều đồ ngọt và béo.

Bằng cách áp dụng nguyên lý Ngũ hành vào chế độ ăn uống, người ta có thể phòng ngừa và hỗ trợ điều trị bệnh tật, đồng thời duy trì sự cân bằng và hài hòa trong cơ thể. Đây là một phần quan trọng trong việc chăm sóc sức khỏe toàn diện theo quan điểm của y học cổ truyền.

Theo: Mai Quốc Vĩnh (Tổng hợp)